Prawidłowo wykonana agrotechnika korzystnie wpływa na wielkość plonu oraz jego jakość. Pozwala znacznie ograniczyć koszty związane z uprawą, a szczególnie z ochroną roślin. Słonecznik rosnący na odpowiednio dobranym i przygotowanym stanowisku jest bardziej odporny na ataki ze strony agrofagów, dzięki czemu można ograniczyć liczbę zabiegów ochrony roślin. To nie tylko mniejsze koszty produkcji, lecz także działanie proekologiczne.
Wymagania termiczne
Słonecznik zaliczany jest do roślin charakteryzujących się dużym zapotrzebowaniem na ciepło w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Pełne powodzenie uprawy zapewnia suma średnich temperatur w okresie wegetacji wynosząca co najmniej 3000°C. Za minimum zapotrzebowania cieplnego przyjmuje się 2000°C. Słonecznik wytrzymuje krótkotrwałe przymrozki do –4°C. Jeśli trwają dłużej, prowadzą do znacznych zaburzeń w jego rozwoju, m.in. do zniekształcenia koszyczków. Na rozwój słonecznika negatywnie wpływają przedłużające się chłody wiosenne, które hamują jego wzrost, powodują żółknięcie, a nawet zamieranie roślin. Najkorzystniejsza temperatura dla rozwoju słonecznika wynosi od 20 do 25°C. W okresie od maja do sierpnia efektywna suma temperatur powinna wynosić 1300–1600°C. To gwarantuje prawidłowy wzrost i rozwój rośliny. Zarówno zbyt niska, jak i zbyt wysoka temperatura niekorzystnie wpływają na powodzenie uprawy. Jeśli w okresie kwitnienia występują wysokie temperatury, proces zapylania jest zakłócony, koszyczki w mniejszym stopniu wypełnione są drobniejszymi niełupkami. Temperatura odgrywa także ważną rolę w okresie syntezy oleju – nie powinna być wyższa niż 25°C.
Wymagania wodne
Słonecznik jest rośliną wytrzymałą na suszę. Dzięki grubej, omszonej skórce, która pokrywa nie tylko łodygę, lecz także liście, słonecznik dobrze znosi okresowe niedobory wody, choć istnieją znaczne różnice w tym względzie pomiędzy odmianami. Pomocny w przetrwaniu okresów suszy jest dobrze rozbudowany system korzeniowy, który pobiera wodę wraz z składnikami pokarmowymi z głębszych warstw gleby. Mimo odporności na okresy z niedoborami wody, słonecznik do prawidłowego wzrostu i rozwoju wymaga stosunkowo dużo wody. Szacuje się, że jedna roślina słonecznika w trakcie sezonu wegetacyjnego może pobrać ponad 200 l wody. W zależności od fazy rozwojowej słonecznik wykazuje zróżnicowane zapotrzebowanie na wodę. W okresie wschodów, na glebach nadmiernie nasyconych wodą, roślina ukorzenia się płytko. Brak penetracji głębszych warstw gleby sprawia, że gdy w późniejszym okresie sytuacja się odwróci, woda znajdująca się w głębszych warstwach gleby będzie niedostępna dla rośliny uprawnej, negatywnie wpływając na plon. Bardzo poważną konsekwencją nieodpowiednio rozwiniętego systemu korzeniowego jest wyleganie słonecznika, które następuje podczas silnych wiatrów i burz. Faza tworzenia pąków kwiatowych i kwitnienia to okres największego zapotrzebowania na wodę, wynoszącego ponad 40% całego zapotrzebowania. Słonecznik kwitnie najczęściej w lipcu, miesiącu charakteryzującym się największą ilością opadów oraz słoneczną pogodą. To korzystnie wpływa na jego plonowanie oraz jakość niełupek. Słonecznik silnie reaguje na niedobory wody w okresie wypełniania niełupek oraz syntezy oleju. W czasie dojrzewania i dosychania koszyczków (początek sierpnia – koniec września) wymaga ciepłej i suchej pogody. Pozwala to na znaczne ograniczenie wielu groźnych chorób. Wysoka wilgotność w tym okresie przyczynia się do atakowania dojrzewających koszyczków przez patogeny wywołujące szarą pleśń oraz zgniliznę twardzikową.
Wymagania glebowe
Słonecznik dobrze radzi sobie na różnych stanowiskach. Najwyżej plonuje na glebach żyznych – czarnoziemach oraz czarnych ziemiach. Satysfakcjonujący plon wydaje na glebach słabszych, co związane jest z budową morfologiczną rośliny, a mianowicie bardzo dobrze rozwiniętym palowym systemem korzeniowym. Niemniej zaleca się, aby słonecznik uprawiać na glebach klasy I–IVb. Im lepsza gleba, tym w większym stopniu zostanie wykorzystany jego potencjał plonotwórczy. Należy unikać zakładania plantacji na glebach zlewnych i zimnych, a także suchych i piaszczystych. Na glebach zimnych, zbitych, nadmiernie zagęszczonych, z podeszwą płużną słonecznik może się „nie udać” – wschody są opóźnione w wyniku powolnego nagrzewania gleby. Zalegające długo w glebie nasiona często nie wschodzą, doprowadzając do przerzedzenia plantacji. Zbyt długo wschodzące rośliny porażane są przez patogeny chorobotwórcze. Na stanowiskach nadmiernie zagęszczonych oraz z podeszwą płużną rozwój systemu korzeniowego jest zakłócony, co przekłada się na nieprawidłowy pobór wody oraz składników pokarmowych. Zakładając plantacje na glebach słabszych czy o dużej mozaikowatości, trzeba uwzględnić nierównomierność wschodów wynikającą ze zbyt małej ilości wody. Zabiegi uprawowe należy wykonać tak, aby rozwój systemu korzeniowego oraz warunki wodno-powietrzne nie były zakłócone. Na glebach próchniczych, bogatych w azot trzeba pamiętać o odpowiednim nawożeniu. Zbyt duża ilość azotu może być przyczyną opóźnionego dojrzewania. Dlatego pod uprawę słonecznika należy przeznaczyć gleby charakteryzujące się zawartością makroelementów na średnim poziomie. Równie ważny jest odczyn gleby. Najlepszy dla słonecznika jest lekko kwaśny i obojętny (pH 6,5–7,2). Na glebach kwaśnych (pH <5,5) należy liczyć się z dużym spadkiem plonu – nawet do 50%, w zależności od zakwaszenia gleby. Gleby o nieodpowiednim odczynie należy odpowiednio przygotować do uprawy słonecznika – nawieźć wapnem węglanowym lub tlenkowym, zgodnie z kategorią gleby i wynikami analizy glebowej.
Przygotowanie stanowiska
Przygotowując stanowisko do uprawy słonecznika, należy postępować zgodnie z zasadą: „tyle zabiegów uprawowych, ile jest niezbędnych do prawidłowego wzrostu rośliny uprawnej, a zarazem tak mało, jak to jest tylko możliwe”. Pozwoli to w optymalny sposób przygotować pole, zgodnie z zasadami Zielonego Ładu. Ponieważ słonecznik najczęściej uprawiany jest po zbożach, przygotowanie pola należy rozpocząć bezpośrednio po żniwach od zespołu uprawy pożniwnej. Zerwanie ścierniska oraz wymieszanie rozdrobnionej słomy i resztek pożniwnych należy wykonać jak najszybciej, dzięki temu w istotny sposób można ograniczyć straty wody powstające w wyniku parowania. Ponadto znajdujące się w wierzchniej warstwie gleby nasiona chwastów zostaną pobudzone do kiełkowania, a w kolejnych zabiegach – zniszczone. Dodatkowo słoma oraz resztki pożniwne w wyniku wymieszania z glebą szybciej ulegają rozkładowi. Wchodzące w ich skład składniki pokarmowe zostaną uruchomione, a agrofagi bytujące na ich powierzchni – zniszczone.
Kolejnym krokiem przygotowania gleby do siewu słonecznika jest wykonanie orki – optymalna głębokość to 22–25 cm. Pod uprawę słonecznika zaleca się wykonanie orki przedzimowej (ziębli), którą należy pozostawić w ostrej skibie. Dzięki temu gleba jest bardziej uwilgotniona oraz charakteryzuje się lepszą strukturą. W uprawie słonecznika należy unikać orki wiosennej. Wczesną wiosną, gdy tylko można wjechać w pole, należy rozpocząć wiosenne przygotowanie stanowiska. Sygnałem do rozpoczęcia prac są bielejące skiby. Pierwszym zabiegiem jest wyrównanie pola – przyspiesza ogrzewanie gleby i ogranicza straty wody wynikające z parowania. Narzędzia wykorzystywane do wyrównania pola zależą od rodzaju gleby. Na stanowiskach cięższych zaleca się zastosowanie włóki, na lżejszych – brony zębatej. Kolejnym zabiegiem, wykonywanym kilka dni przed siewem, jest doprawienie gleby agregatem uprawowym. Tutaj szczególną uwagę należy zwrócić na rozdrobnienie brył, ich brak to lepsze wschody oraz wyższa skuteczność herbicydów doglebowych. Coraz częściej słonecznik uprawia się w systemie uproszczonym czy uprawie zerowej. Niezależnie od tego, zawsze należy pamiętać, aby resztki pożniwne były dobrze rozdrobnione i równomiernie rozrzucone na polu. Stosując uproszczenia, szczególną uwagę należy zwrócić na walkę z chwastami.
Przygotowanie do siewu i siew
Pierwszym, bardzo ważnym elementem profesjonalnej uprawy słonecznika jest określenie obsady roślin. Zarówno zbyt duża, jak i mała liczba roślin na jednostce powierzchni negatywnie wpływa na wielkość plonu oraz jego jakość, a tym samym opłacalność produkcji. Przy zbyt gęstym siewie dochodzi pomiędzy roślinami słonecznika do konkurencji wewnątrzgatunkowej. Najczęściej słonecznik konkuruje o światło, co prowadzi do nadmiernego wydłużania. W konsekwencji rośliny są bardziej podatne na wyleganie. Ponadto ich liście są mniejsze, co sprawia, że rośliny dysponują mniejszą powierzchnią asymilacyjną. W późniejszym okresie, w wyniku konkurencji, zaczyna brakować wody oraz składników pokarmowych, koszyczki są mniejsze, słabiej wypełnione niełupkami, gorszej jakości. Przy zbyt rzadkim siewie jednostka powierzchni przeznaczona pod uprawę słonecznika nie jest w pełni wykorzystana. Optymalna obsada słonecznika na jednostce powierzchni powinna wynosić 60–65 tys. szt./ha. Istnieją jednak pewne zróżnicowania w obrębie odmian, dlatego należy sprawdzić, w jakiej obsadzie uprawiać daną odmianę i postępować według uzyskanych informacji. Siew słonecznika należy rozpocząć, gdy gleba osiągnie temperaturę 8–10°C. Nasiona można umieścić w nieco chłodniejszą glebę, jednak o temperaturze nie niższej niż 6°C. W Polsce słonecznik sieje się w drugiej połowie kwietnia i na początku maja. Im odmiana późniejsza, tym siew należy wykonać wcześniej. W rejonach chłodniejszych, gdzie wegetacja trwa krócej, należy uprawiać odmiany wcześniejsze. W polskim rolnictwie brakuje siewników do profesjonalnego umieszczania nasion w glebie. Często do tego celu wykorzystywane są siewniki zbożowe, w których wyłącza się 2 lub 3 sekcje. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest użycie siewnika punktowego wyposażonego w tarcze odpowiednie do siewu słonecznika. Nasiona należy umieścić na głębokość 3–5 cm. Na glebach lżejszych – płycej, a na cięższych – głębiej. Rozstawa rzędów – 75 cm; rozstawa roślin w rzędzie – 20–25 cm.
Autor: dr inż. Przemysław Kardasz
